παλαιογεωγραφία

Κλάδος της γεωλογίας, που ερμηνεύει και συσχετίζει τα δεδομένα των στρωματογραφικών, τεκτονικών και παλαιοντολογικών παρατηρήσεων, με σκοπό να αναπαραστήσει τη διαμόρφωση των ξηρών, όπως αναδύθηκαν κατά τους περασμένους γεωλογικούς χρόνους. Οι μέθοδοι, που ακολουθούνται κατά τις παλαιογεωγραφικές έρευνες, είναι ποικίλες, τα αποτελέσματα όμως των ερευνών αυτών πρέπει να αξιολογηθούν σε παγκόσμια κλίμακα, ώστε να επιτευχθούν τα βεβαιότερα, κατά το δυνατόν, δεδομένα. Υπάρχουν βιολογικές και ανόργανες μέθοδοι. Οι πρώτες αφορούν τις περιοχές όπου κυριαρχούσαν είδη ζώων και φυτών, τα οποία ζουν ακόμα και σήμερα (π.χ. ένα είδος, που παρουσιάζεται σε δύο ζώνες χωρισμένες σήμερα από τη θάλασσα, αποδεικνύει ότι στο παρελθόν οι δύο αυτές ζώνες πρέπει να ήταν ενωμένες) και τα παλαιοντολογικά ευρήματα. Η παλαιοντολογική μέθοδος είναι πάντοτε η πλέον ενδιαφέρουσα, γιατί επιτρέπει την τοποθέτηση μέσα στον χρόνο του στρώματος που περιέχει τα απολιθώματα και την αναγνώριση του χαρακτηριστικού περιβάλλοντος της περιοχής αυτής στη δεδομένη εκείνη εποχή. Οι ανόργανες μέθοδοι εξετάζουν τις ορογενετικές κινήσεις του φλοιού της Γης και τη διαδοχή τους μέσα στον χρόνο, καθώς επίσης και τους λιθολογικούς χαρακτήρες των ιζημάτων σε συσχετισμό με το περιβάλλον του σχηματισμού τους. π. της Ελλάδας. Κατά τη διάρκεια του παλαιοζωικού (σύμφωνα με ορισμένους επιστήμονες και πριν από τον παλαιοζωικό) σχηματίστηκαν τα πρώτα πετρώματα από τα οποία προέκυψαν, με μεταμόρφωση, τα περισσότερα από τα κρυσταλλοσχιστώδη και ημιμεταμορφωμένα πετρώματα των κρυσταλλοπαγών μαζών της Ελλάδας. Τα πετρώματα αυτά πτυχώθηκαν έντονα κατά την περίοδο των Καληδονίων πτυχώσεων και σχημάτισαν δύο κυρίως μεγάλους όγκους ξηράς (οροσειρές), που, κατά το δεβόνιο, παρουσιάζονταν ως νήσοι μέσα στη δεβόνιο θάλασσα, η oποία κάλυπτε τότε μεγάλο μέρος των ελληνικών χωρών· στην αβαθή αυτή θάλασσα γινόταν ιζηματογένεση. Κατά τη διάρκεια του λιθανθρακοφόρου και του πέρμιου, οι ελληνικές χώρες, εκτός πάντοτε από τις κρυσταλλοπαγείς μάζες, βρίσκονταν ακόμα στη θάλασσα, ενώ συνεχιζόταν η ιζηματογένεση. Οι ορογενετικές κινήσεις συνεχίστηκαν κατά διαστήματα, με συνέπεια τις Ερκύνιες πτυχώσεις (που έδωσαν την αφορμή vα αναδυθεί το βορειοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας) και συνοδεύονταν από ηφαιστειακές εκδηλώσεις. Στην Πάρνηθα, στον Κιθαιρώνα, στη Χίο κ.α. βρίσκονται ηφαιστειακά πετρώματα της εποχής αυτής. Οι πτυχώσεις επαναλαμβάνονται μέχρι τα πρώτα χρόνια του μεσοζωικού (τριαδικού) και παρέχουν αφορμές στη γένεση νέων πτυχωσιγενών τμημάτων ξηράς, που άλλαξαν την έως τότε παλαιογεωγραφική εικόνα στον χώρο του σημερινού Αιγαίου. Η ξηρά που σχηματίστηκε ονομάστηκε Ερκύνιος Αιγηίς και κατελάμβανε τον χώρο περίπου του σημερινού βόρειου Αιγαίου. Και πάλι όμως αργότερα, οι ξηρές αυτές μετατρέπονται σε θάλασσα, εξαιτίας καταβυθίσεων, και αποτελούν τον βυθό ενός ή και δύο, ίσως, μεγάλων γεωσυγκλίνων. Στο μεταξύ, η Τηθύς Θάλασσα (η Μεσόγειος Θάλασσα της εποχής εκείνης), που σχηματίστηκε κατά το λιθανθρακοφόρο, συνεχώς αυξάνεται και επεκτείνεται προς τα A, σκεπάζοντας ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, ενώ εξέχουν ακόμη τα θεμελιώδη όρη, δηλαδή οι παλαιότεροι σχηματισμοί. Κατά από νεότερες μελέτες (Oμπουέν), η παλαιογεωγραφική εξέλιξη των ελληνίδων οροσειρών έγινε ως εξής: κατά τη διάρκεια του τριαδικού και του λιασίου, δημιουργήθηκαν αντίστοιχα δύο αύλακες, της Πίνδου και η Ιόνια, που κατακλύστηκαν από τη θάλασσα· ανάμεσα τους υπήρχαν υβώματα, και αυτά κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας (Γαβρόβου, Απουλίας, πελαγονική και υποπελαγονική ζώνη). Κατά το κατώτερο κρητιδικό (βαρέμιο), παρατηρείται στην περιοχή αυτή η πρώτη ορογενετική περίοδος (παλαιοαλπική πτύχωση), οπότε και αναδύθηκε η πελαγονική οροσειρά από τη θάλασσα. Η ορογένεση μετατοπίστηκε κατόπιν δυτικότερα και έτσι αναδύθηκε και η υποπελαγονική ζώνη. Αργότερα όμως, η θάλασσα κατέκλυσε πάλι τις περιοχές αυτές, που αναδύθηκαν ξανά, κατά το μαιστρίχτιο η πρώτη και το ηώκαινο η δεύτερη. Με το τέλος του ηώκαινου (αρχές του καινοζωικού αι.), οι νεοαλπικές πτυχώσεις προκάλεσαν την ανάδυση της πινδικής οροσειράς, ενώ ανάμεσα στην πινδική και πελαγονική οροσειρά διανοίγεται η μεσοελληνική αύλακα. Κατά το μέσο μειόκαινο, τόσο η Ιόνια όσο και η μεσοελληνική αύλακα παύουν να υπάρχουν, γιατί αναδύθηκαν και αυτές. Έτσι σχηματίστηκαν, κατά τον Oμπουέν, οι ελληνίδες οροσειρές. Είναι φανερό ότι τον σημαντικότερο ρόλο στον σχηματισμό όλων γενικά των ελληνικών οροσειρών τον είχαν οι μεσοαλπικές και οι νεοαλπικές πτυχώσεις, που διήρκεσαν από το ολιγόκαινο έως το μέσο μειόκαινο και προσέβαλαν ολόκληρη την Ελλάδα, τόσο την ανατολική όσο και τη δυτική. Συνέπεια των πτυχώσεων αυτών ήταν να αναδυθεί ολόκληρη η έκταση, που καταλαμβάνει σήμερα η Ελλάδα (μαζί με το Αιγαίο, την Κρήτη, την Κύπρο, τη δυτική Μικρά Ασία και τα Ιόνια νησιά), άμορφη και αδιαίρετη ακόμα, και να σχηματίσει την Αιγηίδα. Κατόπιν όμως, μεγάλες διαρρήξεις και καταβυθίσεις δημιούργησαν ταφροειδείς εγκατακρημνίσεις (Κορινθιακός κόλπος, Ευβοϊκός κόλπος, μεγάλο Ιόνιο ρήγμα, βοιωτικό πεδίο, λεκάνη Κωπαΐδας, κόλποι Χαλκιδικής, κοιλάδες Αλιάκμονα κλπ.). Μεταξύ των ταφροειδών αυτών βυθισμάτων απέμειναν κομμάτια ξηράς, που αποτέλεσαν ορισμένα όρη, όπως τα Γεράνεια, η Πάρνηθα, ο Κιθαιρώνας κ.ά.· σε άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου σημειώθηκαν αντίθετα ηπειρογενετικές κινήσεις, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την υπεραιγαία αύλακα: κατά ορισμένες απόψεις, αυτή είναι μία αυλακοειδής κοιλότητα σε σχήμα ανοιχτού V, της οποίας το δυτικό σκέλος άρχιζε από τον κόλπο του Βόλου, περνούσε από τη θεσσαλική πεδιάδα, την κοιλάδα του άνω Αλιάκμονα και έφτανε μέχρι την περιοχή της Πρέσπας, ενώ το ανατολικό σκέλος της εκτεινόταν από τον κόλπο του Βόλου, με κατεύθυνση A-B-A, προς την Προποντίδα, περνώντας από την τάφρο του Αιγαίου. Το θαλάσσιο αυτό αυλάκι χώριζε την Αιγηίδα, που τότε ήταν ολόκληρη σχεδόν χέρσα, σε νότια και βόρεια. Κατά τη διάρκεια του νεογενούς, κυρίως στα μέσα του μειόκαινου, η υπεραιγαία αύλακα απλώθηκε πέρα από τα όρια του ανατολικού σκέλους της, προς την Κωνσταντινούπολη, και η θάλασσα εισχώρησε κατά το σαρμάτιο (Σαρμάτια θάλασσα Θεσσαλονίκης) σε πολλές περιοχές της βόρειας Αιγηίδας, τις οποίες κατέκλυσε (δυτική Χαλκιδική, κόλπος Θεσσαλονίκης, βαθύπεδο Σερρών – Σιδηροκάστρου – Νιγρίτας και σε άλλα βαθύπεδα) και τις μετέβαλε σε λίμνες και λιμνοθάλασσες. Η ίδια αυτή θάλασσα εισέβαλε και σε τμήματα της νότιας Αιγηίδας, προς το Ιόνιο και το Κρητικό πέλαγος, στην Ήπειρο, στη δυτική Πελοπόννησο, στη Νάξο. Στην κεντρική όμως και ανατολική νότια Αιγηίδα, μέχρι και του Σαρμάτιου, υπήρχαν λίμνες, όπου συσσωρεύονταν υλικά από τη διάβρωση των γύρω ορέων. Μόνο στην Αττική παρουσιάζονται ασβεστόλιθοι, μάργες και τα στρώματα της Ραφήνας, που μαρτυρούν ότι υπήρχαν τότε περιοχές που βρίσκονταν στη θάλασσα και οι οποίες ενώνονταν πιθανόν με το Κρητικό πέλαγος, με μία θαλάσσια διώρυγα. Κατά το πλειόκαινο (Ανατολική βαθμίδα), η νότια Αιγηίδα εξακολουθούσε να κατέχεται από λίμνες, όπου ζούσαν μαλάκια και φυτά. Σήμερα βρίσκονται κοιτάσματα λιγνιτών σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, που μαρτυρούν πως οι λίμνες αυτές υπήρχαν κατά το μειόκαινο και το πλειόκαινο ακόμα: Εύβοια (Κύμη, Ψαχνά), βόρεια ακτή Πελοποννήσου, Λιβανάτες (Αταλάντη), Κως, Ρόδος, Μικρά Ασία κ.α. Στο μεταξύ αρχίζει να εξαπλώνεται ο κόσμος των θηλαστικών, κυρίως κατά το ανώτερο μειόκαινο: γνωστότατη είναι η πανίδα, που κυριαρχεί στο Πικέρμι, που ζούσε σε μια στέπα με δάση από θάμνους στις χαμηλές κλιτύες της Πεντέλης, στην Αττική. Προς το Ιόνιο όμως, εκτός μιας λίμνης στη λεκάνη των Ιωαννίνων, η θάλασσα καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της Κέρκυρας, της Ζακύνθου, τις δυτικές ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας (Ακαρνανία, Μεσσηνία, Αχαΐα) και τον Λακωνικό κόλπο, μέχρι τα μέσα του μειόκαινου, οπότε και αναδύθηκε η Ιόνια αύλακα. Ο Κορινθιακός κόλπος κατά το πλειόκαινο ήταν πλατύτερος και η Πελοπόννησος ένα τέλειο νησί. Ο θαλάσσιος αυτός βραχίονας του Κορινθιακού καταβυθιζόταν συνεχώς και σχημάτιζε μια αβαθή θάλασσα με κόλπους υφάλμυρων υδάτων. Κατά το πλειόκαινο όμως αρχίζει μια γενική αποχώρηση της θάλασσας σε όλες τις ακτές της Μεσογείου λεκάνης. Η θάλασσα περιορίζεται μόνο στην κεντρική τάφρο της Μεσογείου, και ιδιαίτερα στην ακτή της Αδριατικής και αποσύρεται πέρα από τα Ιόνια νησιά. Η Πελοπόννησος έπαψε να είναι νησί, γιατί ο Κορινθιακός μεταβλήθηκε σε χερσαία αύλακα. Η διαβρωτική ενέργεια των επιφανειακών υδάτων υπήρξε, στο μεταξύ, πολύ έντονη κατά το νεογενές, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν διαβρωσιγενείς κοιλάδες, και να διαμορφωθεί το σημερινό ανάγλυφο και η μορφολογία των σημερινών ορέων, κατά το τέλος του πλειόκαινου. Από τα πρώτα χρόνια του τεταρτογενούς, η θάλασσα αρχίζει να εισβάλλει και πάλι στο εσωτερικό της Αιγηίδας, γεγονός που οφείλεται σε βραδείες συνιζήσεις, ενώ πολλά χέρσα τμήματα παρέμειναν έξω από την επιφάνεια ως τεκτονικά κέρατα (νησιά του Αιγαίου). Στα A και Δ της Αιγηίδας συνέβησαν έντονες εξάρσεις, ενώ στο κέντρο του σημερινού πελάγους δεν παρατηρείται κάτι ανάλογο. Κατά το μέσο τεταρτογενές, η θάλασσα εισέβαλε και πάλι στην Κορινθιακή κοιλάδα, προχώρησε προς τα Β και κατέκλυσε μέρη της Τενέδου, της Σαμοθράκης και τις τότε κοιλάδες των Δαρδανελλίων, του Βοσπόρου και του Εύξεινου Πόντου· επίσης, περιέβαλε την Κύπρο περισσότερο από σήμερα. Η κατάκλυση αυτή της Αιγηίδας και η διαμόρφωσή της σε Αιγαίο πέλαγος με το αρχιπέλαγος των νήσων, έγινε αφορμή να περιοριστεί και ο άφθονος κόσμος των θηλαστικών στο Πικέρμι και τελικά να εκλείψει. Οι συνιζήσεις, που έγιναν κατά το τεταρτογενές, μετασχημάτισαν τις πολυάριθμες κοιλάδες σε κόλπους και λιμάνια, και τις οροσειρές σε χερσονήσους και νήσους. Επομένως η σημερινή όψη των ελληνικών περιοχών είναι κυρίως αποτέλεσμα του κατατεμαχισμού –μετά τις αλπικές πτυχώσεις– της Αιγηίδας, των ταφροειδών εγκατακρημνίσεων και των ηπειρογενετικών κινήσεων, που προκάλεσαν εξάρσεις και συνιζήσεις της χέρσου. Μια περίοδος αποκατάστασης της ισορροπίας των στρωμάτων επακολούθησε τα γεγονότα αυτά, που συνοδεύονταν από ηφαιστειακές εκδηλώσεις και δημιουργία σεισμικών εστιών, σε διάφορα μέρη της Αιγηίδας.

* * *

η

η γεωγραφία επιλεγμένων τμημάτων τής επιφάνειας τής Γης σε συγκεκριμένες παλαιότερες περιόδους τού γεωλογικού χρόνου.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. paleogeography (< παλαιο-* + γεωγραφία].